Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: «Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών»

Ανθούλα Δανιήλ

Δημοσιεύτηκε 02 Ιανουαρίου 2019

Ο Αλέξανδρος παραμένει για τους Βυζαντινούς το πρότυπο του Έλληνα ήρωα με παγκόσμια αναγνώριση.
Η αειθαλέστατη Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ βρήκε τον τρόπο πάλι να καταγοητεύσει το κοινό της με μια ομιλία που πρόσφατα έκανε στη Στοά του Βιβλίου, την οποία διοργάνωσε η Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων. Το θέμα που ανέπτυξε η μεγάλη βυζαντινολόγος ήταν: «Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών». Του παρόντος βιβλίου υλικό ήταν εκείνη η επιτυχημένη ομιλία. Και εκείνης της ομιλίας ανάπτυγμα αυτό το πολύ ενδιαφέρον, γοητευτικό, ιστορικό, μυθιστορηματικό, αστυνομικό, επιστημονικό βιβλίο.

Το περιεχόμενό του επιμερίζεται σε οχτώ κεφάλαια. Ένα ακόμα κεφάλαιο ολοκληρώνει το βιβλίο με φωτογραφικό υλικό: προτομές και ανδριάντες του μεγάλου στρατηλάτη και βυζαντινά χειρόγραφα με απεικονίσεις του. Ο Φίλιππος και η Ολυμπιάς ή Μυρτάλη ή Στρατονίκη, οι γονείς του. Η τροχήλατη μεγαλοπρεπής άμαξα που μετέφερε τον νεκρό, τοιχογραφίες, ασημένια σκεύη, νομίσματα.

Στα οχτώ κεφάλαια του βιβλίου της, η μεγάλη επιστήμων θα ασχοληθεί με το τι ονομάζουμε Βυζάντιο και από πότε. Πώς από τους κόλπους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προέκυψε η Βυζαντινή, τι κράτησε και τι άλλαξε από την πρώτη η δεύτερη. Θα κάνει λόγο για την παγκοσμιότητα της Ρώμης, τη βυζαντινή διπλωματία, την αιωνιότητα του Χριστιανισμού, τη Ρωμιοσύνη ως ανάπτυξη του βυζαντινού βίου, την Pax Augusta, η οποία εξασφάλιζε «κάθε θάλασσα πλωτή και κάθε γη βατή», με όλα αυτά εμπνευστή τους τον Μέγα Αλέξανδρο, τον κατεξοχήν Έλληνα ήρωα.

Η εικόνα και η ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, λέει η Αρβελέρ, συνεχίζει στο Βυζάντιο τη ρωμαϊκή παράδοση. Το μαυσωλείο του στην Αλεξάνδρεια επισκέφτηκαν ο Ιούλιος Καίσαρας το 48 π.Χ., ο Αύγουστος Οκταβιανός που απέσπασε κι ένα κομμάτι από τη μύτη της μούμιας, ο Καλιγούλας που, κατά τον Σουετόνιο, απέσπασε από τη σαρκοφάγο τον θώρακα και τον φορούσε (ζήτημα πώς, λόγω του όγκου του), ο Αδριανός και, τέλος, ο Καρακάλλας, που νόμιζε πως ήταν η μετενσάρκωσή του. Από τότε κι έπειτα αγνοείται η τύχη της σορού. Το ότι βρίσκεται στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας, αντί του λειψάνου του Αγίου Μάρκου, είναι μύθευμα. Οι Ρωμαίοι που τον θεωρούσαν πρότυπο ανδρείας και μετάφεραν στη Ρώμη κάθε έργο τέχνης σχετικό με το πρόσωπό του, δεν μετέφεραν και τη σορό του.

Μεταγενέστεροι συγγραφείς παραποίησαν την ιστορία του, με πρώτο τον Κλείταρχο, ο οποίος είναι και η πηγή του Μυθιστορήματος του Ψευδο-Καλλισθένη. Από τους Ρωμαίους, ο Κούρτιος Ρούφος αναφέρει την επιθυμία του Αλέξανδρου να ταφεί στον ναό του Άμμωνος Δία, ενώ είναι γνωστό πως ο Αλέξανδρος, τις τελευταίες μέρες πριν από τον θάνατό του, ήταν σε αφασία και παντελώς άφωνος. Ο Λουκιανός πάλι γράφει ότι είχε εκφράσει την επιθυμία να ξαναζήσει για να δει πώς θα κρίνουν οι άνθρωποι όσα ιστορούνται γι’ αυτόν. Με τη λόγια και λαϊκή παράδοση να συμβαδίζουν στα βυζαντινά χρόνια, το Μυθιστόρημα διαβάστηκε και από λογίους και λαό, μεταφράστηκε σε περισσότερες από τριάντα γλώσσες και υπέστη πολλές διασκευές. Ο δωδεκασύλλαβος στίχος, ο «αλεξανδρινός», που επικρατεί στη Γαλλία από τους τροβαδούρους, οφείλεται στον Αλέξανδρο, ενώ η μορφή του συνδυάζεται με τη μορφή του Καρλομάγνου.

Πλήθος οι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με τον Αλέξανδρο, πολλά τα ερωτήματα που παραμένουν εκκρεμή, «σύντομες μνείες και αναφορές στα κείμενα λογίων», λέει η Αρβελέρ, ωστόσο, η βυζαντινοποίηση του Αλέξανδρου, η μίμηση του κάθε στρατηλάτη, καθώς και άλλα παράξενα κάνουν την προσωπικότητα αστραφτερή και ενδιαφέρουσα. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες καμάρωναν για την καταγωγή τους από τον Αλέξανδρο, όπως ο Βασίλειος Α’ Μακεδών. Υπόδειγμα αρχετύπου ο Αλέξανδρος: αίγλη από στρατιωτικά κατορθώματα, πάθος για αρματοδρομίες, πόλεμος από νεαρά ηλικία κατά των Περσών, φιλανθρωπία και συνετή διακυβέρνηση. Σ’ αυτά τα χαρακτηριστικά συνοψίζει η Αρβελέρ τη βυζαντινοποίηση του Αλέξανδρου, την οποία ενισχύει και η βυζαντινή ενδυμασία του, όπως παρουσιάζεται στο χειρόγραφο της Βενετίας. Ακόμα, η σπουδή του Αριστοτέλη στη δύση και στους Άραβες, ίσως, να μην είναι άμοιρη του ότι ο Σταγειρίτης φιλόσοφος υπήρξε δάσκαλος του Αλέξανδρου καθώς και η Αναγέννηση, που δεν είναι άλλο από επιστροφή στην αρχαιότητα και μάλιστα σε εποχή που «η δύση της Ανατολής γίνεται η ανατολή της Δύσης». Ο Κολόμβος έκανε το ταξίδι του με την παρατήρηση που είχε κάνει ο Αριστοτέλης: η γη είναι σφαιρική και μικρή: «σφαίρα και πάνυ μικρά». Το κείμενο αυτό είχε μεταφράσει ο Θωμάς Ακινάτης και αποτελούσε εγχειρίδιο πλεύσης για τους ναυτιλλομένους. Άλλωστε, ο Κολόμβος βρέθηκε στη Χίο που τότε ήταν κτήμα των συμπατριωτών του Γενοβέζων.

Η εικόνα και η ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, λέει η Αρβελέρ, συνεχίζει στο Βυζάντιο τη ρωμαϊκή παράδοση.

Πέραν όλων εκείνων που ήδη αναφέρθηκαν, το θέμα που συγκινεί πάντα τον αναγνώστη και κεντρίζει τον επιστήμονα είναι το πού είναι θαμμένος ο Αλέξανδρος. Η ανακάλυψη του τάφου της Βεργίνας από τον Μανόλη Ανδρόνικο δεν αφήνει αμφιβολία καμιά για τη βασιλική ιδιότητα του νεκρού. Συζήτηση όμως γίνεται για την ταυτότητα και υποθέσεις που και ο ίδιος ο Ανδρόνικος έθεσε στο έργο του Το Χρονικό της Βεργίνας. Τα στοιχεία που εν μέρει πείθουν (;) αλλά διατυπώνονται, από την Αρβελέρ, ως ερωτήματα είναι: ο καβαλάρης στο κέντρο του ψηφιδωτού που καλπάζει με στεφάνι στα μαλλιά και δόρυ στο χέρι. Στα χρόνια 300-350 π.Χ. τρεις είναι οι νεκροί βασιλιάδες· ο Φίλιππος Β’, ο Αλέξανδρος Γ’ (ο Μέγας) και ο Φίλιππος Αρδιαίος. Ο πρώτος δολοφονήθηκε και θάφτηκε στις Αιγές (Βεργίνα), ο δεύτερος θάφτηκε στην Αλεξάνδρεια, ο τρίτος δεν πρέπει να είναι για ειδικούς λόγους. Ακολουθεί το μέγα εύρημα· η χρυσή λάρνακα με τα οστά και το χρυσό στεφάνι. Σύμφωνα με τις σκέψεις της Αρβελέρ, αν δεν γνωρίζαμε ότι ο Αλέξανδρος είχε ταφεί στην Αλεξάνδρεια, τότε τα παραπάνω στοιχεία «θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στη σκέψη πως μπορεί ο τάφος να ανήκει στον Αλέξανδρο». Μα ο Αλέξανδρος έχει ταφεί στην Αλεξάνδρεια! Όμως οι επιστήμονες δεν συμφωνούν, δεν ανοίγουν τα χαρτιά τους και δεν επιτρέπουν την πρόσβαση σε κανέναν. Οι πολιτικές αντιζηλίες των επιγόνων –Πτολεμαίου-Περδίκα–, η ανώμαλη πολιτική κατάσταση στη Μακεδονία, η περιπέτεια της σορού, με τον έναν να τη σέρνει προς τον βορρά και τον άλλο προς τον νότο, δημιουργούν έντονο επιστημονικό ενδιαφέρον. Η Αρβελέρ παραθέτει όλα τα στοιχεία που την κάνουν να πιστεύει ότι ο νεκρός του τάφου ΙΙ στη Βεργίνα είναι ο Αλέξανδρος, αλλά περιμένει να δει μια εξέταση οστών με DNA.

Τα «μεγάλα αγριωπά μάτια» του Αλέξανδρου ίσως και εκείνα περιμένουν να δουν πού θα καταλήξουν οι επίγονοι, αφού άλλωστε είχε εκφράσει την επιθυμία να ξαναζήσει για να δει πώς θα κρίνουν οι άνθρωποι όσα ιστορούνται γι’ αυτόν. Το βιβλίο είναι ιστορικό, όμως η προσωπικότητα του Αλέξανδρου το κάνει να φαίνεται μυθιστορηματικό, αστυνομικό μυστήριο, μέγα θέμα επιστημονικής εργασίας, απορία διηνεκής, όχι μόνο του Λουκιανού στους Νεκρικούς Διαλόγους αλλά και δική μας: «Πες μου, πού σε έθαψαν οι Μακεδόνες;».

Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών
Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
85 σελ.
ISBN 978-960-01-1992-3
Τιμή €10,00

https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/11315-megas-alexandros-byzantinwn