της Μένης Πουρνή (*)
Η Καλλιόπη Σφαέλλου υπήρξε από τις σπουδαιότερες ελληνίδες συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας που συνέβαλε σημαντικά στην άνθηση που γνώρισε το λογοτεχνικό αυτό είδος μεταπολεμικά. Στο έργο της η οπτική είναι κυρίως παιδοκεντρική, με θέματα παρμένα από την καθημερινή ζωή, την ιστορία, αστυνομικές ιστορίες αλλά και με πρωταγωνιστές ζώα. Γεννήθηκε το 1912 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και το 1931 ήρθε στην Αθήνα. Άρχισε να ασχολείται με την παιδική λογοτεχνία το 1957. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος και συνέγραψε πλήθος έργων για παιδιά, μελέτες για κορυφαίους
Έλληνες λογοτέχνες, καθώς και μεταφράσεις και διασκευές ξένων λογοτεχνικών έργων για παιδιά (Μικρές κυρίες, Μιχαήλ Στρογκόφ, Με οικογένεια, Το σπίτι με τα μυστήρια, Μπεν Χουρ κ.ά.). Από τα πρώτα χρόνια της συγγραφικής της πορείας υπήρξε μέλος του Ελληνικού Κύκλου Παιδικού Βιβλίου (ελληνικό τμήμα της IBBY), ο οποίος την τίμησε με το Βραβείο ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ 1988, την υψίστη τιμή που απονέμει σε δημιουργούς το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα. Το έργο της Τα απομνημονεύματα ενός γάτου αναγράφηκε στον Τιμητικό Πίνακα του Διεθνούς Βραβείου Άντερσεν το 1976. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα έργα της: Το λιονταρόπουλο (1978), Η ιστορία του Φιρφιρή (1978), Μικροί αγωνιστές (1979), Τα απομνημονεύματα ενός γάτου (1986), Ο βοσκός κι ο Ρήγας (1991), Περιπέτεια στην Αφρική (1997). Σε συνέντευξή της στον Β. Αναγνωστόπουλο (1990: 203) αναφέρει χαρακτηριστικά για τα παιδιά: «… Και να μάθουν ότι το παιδί δεν είναι παράρτημα του εαυτού τους (των γονέων), ότι έχει μια δική του πραγματικότητα, την οποία πρέπει να κατευθύνουν μεν, αλλά να τη σεβαστούν όπως είναι. δεν μπορούν τις δικές τους τις αντιλήψεις, τις δικές τους φιλοδοξίες να τις μεταφέρουν απάνω στο παιδί τους, γιατί το παιδί είναι κάτι διαφορετικό…».Τα έργα της με ρεαλιστικό χαρακτήρα, όπως αυτά που θα εξετάσουμε παρακάτω, ξεχωρίζουν για την ανάγλυφη αναπαράσταση της πραγματικότητας, την αληθοφάνεια των ανθρώπινων χαρακτήρων, την πιστή απόδοση του κλίματος της εποχής και την ικανότητα να πείθει τον νεαρό αναγνώστη πως η ιστορία που διαβάζει αντιπροσωπεύει τόσο την καθημερινότητα όσο και τα ενδιαφέροντα ενός παιδιού της ηλικίας του. Σήμερα, αν και έχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από την πρώτη έκδοση των έργων της, τα βιβλία της εξακολουθούν να διαβάζονται και σήμερα από μεγάλους και μικρούς.
Ποιες είναι, όμως, οι αναγνωστικές προτιμήσεις και ανάγκες των παιδιών;
Το παιδί ως αναγνώστης προσδοκά ανάλογα με την ηλικία του οι ήρωες των ιστοριών που διαβάζει να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και ιδιότητες της ηλικίας που διανύει. Τα παιδιά ηλικία 4-7 ετών ενδιαφέρονται – κατά κανόνα – για απλοϊκές ιστορίες με αδρές περιγραφές και εντελώς σχηματικούς ήρωες που ενεργούν αυτόνομα. Στην ηλικία μεταξύ 8-11 ετών τους αρέσει να διαβάζουν μεγαλύτερες περιγραφές και ήρωες που είναι μονοδιάστατοι και ξεχωρίζουν εύκολα μεταξύ τους κινούμενοι γύρω από το δίπολο καλός-κακός. Οι χαρακτήρες των λογοτεχνικών έργων αυτής της ηλικιακής ομάδας αρχίζουν να μεταμορφώνονται σιγά-σιγά σε ήρωες. Από την ηλικία των 12 ετών και πάνω οι ήρωες αρχίζουν να γίνονται πιο σφαιρικοί και η πλοκή να πλησιάζει ολοένα και περισσότερο εκείνη της λογοτεχνίας των ενηλίκων (Κουράκη, 2008: 114-119/Appleyard, 2017: 146-154).
Το παιδί-ήρωας στην παιδική λογοτεχνία συνήθως μοιάζει με το παιδί όπως είναι στην πραγματικότητα, όπως άλλωστε απαιτούν και οι νεαροί αναγνώστες. Ζουν, αισθάνονται, χαίρονται, λυπούνται και υποφέρουν όπως ένα πραγματικό παιδί. Κατά τις Arbuthnot και Sutherland (1972: 25) οι χαρακτήρες της παιδικής λογοτεχνίας πρέπει να είναι πειστικοί και τα λόγια με τις πράξεις τους συνεπή ανεξάρτητα αν η ιστορία είναι αληθινή ή φανταστική. Οφείλουν να συμπεριφέρονται και να μιλούν σύμφωνα με την ηλικία τους και το πολιτιστικό τους υπόβαθρο. Το ίδιο υποστηρίζουν και οι Huck και Young (1961: 17-18).
Τα έργα της Καλλιόπης Σφαέλλου που θα εξετάσουμε στο παρόν άρθρο είναι τα εξής τέσσερα: Θησαυρός στη Ναύπακτο (1979), Η ώρα της αλήθειας (1988) και η διλογία Για τον πατέρα (1982) και Ο γυρισμός του πατέρα (1996).
Στο μυθιστόρημα Θησαυρός στη Ναύπακτο (1979) παρακολουθούμε τις καλοκαιρινές περιπέτειες δύο δωδεκάχρονων αγοριών, του Σταύρου και του Αλέξανδρου. Ο Αλέξανδρος είναι γιος ενός μετανάστη από τη Ναύπακτο, ζει χρόνια στο εξωτερικό και έρχεται να περάσει το καλοκαίρι στην πόλη προκειμένου να γνωρίσει καλύτερα τον τόπο καταγωγής του πατέρα του. Από την αρχή επιδεικνύει ωριμότητα για την ηλικία του και έχει ιδιαίτερα ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα. Φτάνοντας στη Ναύπακτο, θα γνωρίσει τον τρελο-Σταύρο! Ο Σταύρος είναι ένα συνομήλικο γειτονόπουλο που κάνει συνεχώς αταξίες και μπλέκει σε περιπέτειες. Αρχικά τα δύο αγόρια φαίνεται να τους χωρίζουν τα διαφορετικά τους ενδιαφέροντα. Σύντομα, όμως, θα τους ενώσει η δίψα τους για περιπέτεια. Εξερευνούν μαζί το κάστρο όπου ο Αλέξανδρος υπερασπίζεται το Σταύρο ενάντια σε ένα άλλο αγόρι. Συναντούν τα δάσκαλο που τους μεταφέρει συναρπαστικές πληροφορίες για το κάστρο και την ιστορία της Ναυπάκτου. Όταν μαθαίνουν για το θησαυρό που πιθανόν είναι κρυμμένος στο κάστρο ορκίζονται να μην το πουν σε κανέναν. Μετά από μία συναρπαστική περιπέτεια με αληθινούς και φανταστικούς κινδύνους, καταφέρνουν να βγουν κάπου ψηλά στο βουνό όπου τους περιθάλπει μια γριούλα. Η γριούλα τούς διηγείται παραδόσεις για την εμπλοκή της Ναυπάκτου στην Επανάσταση του 1821. Το συμπέρασμα είναι πως μάλλον θησαυρός δεν υπάρχει. Ο Σταύρος στενοχωριέται. Ο Αλέξανδρος ωστόσο είναι χαρούμενος γιατί καταλαβαίνει πως ο πραγματικός θησαυρός είναι όλα όσα έμαθε για το ηρωικό παρελθόν της ιδιαίτερης πατρίδας του.
Στην Ώρα της αλήθειας (1988) ο δωδεκάχρονος Ανδρέας, παιδί μιας πολύτεκνης οικογένειας της επαρχίας, χάνει τον πατέρα του και γίνεται ο προστάτης και το στήριγμα για την οικογένειά του. Αναγκάζεται να φύγει μαζί με άλλα παιδιά από το χωριό και να κατέβει στην Αθήνα να δουλέψει για να βοηθήσει οικονομικά τους δικούς του. Ωστόσο, θέλει να συνεχίσει και το σχολείο πηγαίνοντας στο νυχτερινό Γυμνάσιο. Στην Αθήνα μένουν όλοι μαζί και ο Ανδρέας πιάνει δουλειά σε ένα συνεργείο αυτοκινήτων. Οι πρώτες μέρες κυλούν δύσκολα. Σώζει τη ζωή ενός μικρού αγοριού που έχοντας μείνει αφύλακτο στο αυτοκίνητο του πατέρα του, το βάζει μπρος και παρά λίγο να βγει στο δρόμο και να παρασυρθεί από άλλο αυτοκίνητο. Ο πατέρας του παιδιού τον βοηθά να βρει δουλειά ως κλητήρας σε εφημερίδα με καλύτερο μισθό. Όταν η οικογένειά του βρίσκεται σε ανάγκη δανείζεται από τον σπιτονοικοκύρη του και στέλνει χρήματα στο χωριό. Του τα επιστρέφει σύντομα. Όταν το Σεπτέμβριο γυρίζουν τα άλλα παιδιά από το χωριό, ρωτά με λαχτάρα να μάθει νέα από τους δικούς του. Ο συγχωριανός του Στάμος έχει μπελάδες με ένα χρυσό ρολόι που βρέθηκε στην κατοχή του με περίεργο τρόπο και ο Ανδρέας τον βοηθά να ξεμπλέξει. Ο Ανδρέας ξεσκεπάζει επίσης την υπεξαίρεση χαρτιού από ένα μέλος του προσωπικού της εφημερίδας. Ο ένοχος για να τον εκδικηθεί τον κατηγορεί πως έκλεψε ένα ρολόι τσέπης. Ο διευθυντής της εφημερίδας τον διώχνει. Όμως ένας δημοσιογράφος της εφημερίδας, ο Τερζάς, κάτι υποψιάζεται. Οι οικονομικές δυσκολίες ξαναρχίζουν. Η αλήθεια αποκαλύπτεται, ο διευθυντής, τον προσλαμβάνει ξανά σε καλύτερη θέση και θέλει να τον βοηθήσει να σπουδάσει γιατί είναι ένα πραγματικά τίμιο παιδί.
Στο δίτομο έργο της, Για τον πατέρα (1982)-Ο γυρισμός του πατέρα (1996), η Σφαέλλου περιγράφει τον αγώνα ενός δεκατριάχρονου αγοριού να βρει τον πατέρα του μετά τον πόλεμο όταν οι Γερμανοί τον έπιασαν αιχμάλωτο και τον έστειλαν ως κρατούμενο σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μια ημέρα μην μπορώντας να αντέξει άλλο την αβεβαιότητα της κατάστασης αν ζει ή πέθανε ξεκινά από το χωριό, παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του. Στο δρόμο μέχρι να φτάσει στην Αυστρία κάνοντας διάφορες δουλειές και γνωρίζοντας ανθρώπους όλων των ειδών. Τελικά εντοπίζει τον πατέρα του, σκιά του εαυτού του, να δουλεύει στο αγρόκτημα μιας οικογένειας στην αυστριακή ύπαιθρο. Μαθαίνει την τραγική ιστορία της κράτησης και της απόδρασής του. Η οικογένεια δέχεται να τους φιλοξενήσει μέχρι να μαζέψει ο Φίλιππος χρήματα για να γυρίσουν πίσω και να βελτιωθεί η κατάσταση της υγείας του πατέρα του. Ο γιος της οικογένειας έχει σπουδάσει αρχαία ελληνική φιλολογία και ζητά από τον Φίλιππο να του μάθει νέα ελληνικά. Ο Φίλιππος ενημερώνει την μητέρα του για τις εξελίξεις με γράμματα. Η υγεία του πατέρα του βελτιώνεται αρκετά και επιστρέφουν στην Ελλάδα όπου τους περιμένει με ανυπομονησία η μητέρα του.
Τα βιβλία της Καλλιόπης Σφαέλλου που παρουσιάζουμε φαίνεται πως βρίσκονται κάπου ανάμεσα στο ρεαλιστικό-κοινωνικό μυθιστόρημα όσο και στο μυθιστόρημα περιπέτειας. Το ρεαλιστικό και κοινωνικό μυθιστόρημα στοχεύει στη λογοτεχνική ανάπλαση της πραγματικότητας και θίγει κοινωνικά προβλήματα και ζητήματα που απασχολούν την καθημερινότητα των ενηλίκων και των παιδιών με στόχο να τους βοηθήσουν να καταλάβουν τον κόσμο που τους περιβάλλει αλλά και να αναδείξουν τα προβλήματα αυτά και να προκαλέσουν συζήτηση και προβληματισμό σχετικά με αυτά (Αναγνωστόπουλος, 1999: 85-86, 136). Η Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (1995: 65-72) κατατάσσει κάποια από τα έργα της Σφαέλλου στην κατηγορία των έργων με ρεαλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις και συγκρούσεις . Τα μυθιστορήματα περιπέτειας χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με το περιεχόμενό τους όπως μυστηρίου, τρόμου, αναζήτησης θησαυρού, πειρατικές ιστορίες κλπ. Άλλες κατηγορίες αποτελούν το ψευδοαστυνομικό, βιωμένης περιπέτειας, μυθιστορήματος προδιάθεσης , τα μυθιστορήματα αστυνομικής πλοκής και μυθιστορήματα εξερεύνησης και περιπέτειας σε άγνωστους τόπους (Escarpit, 1995: 132-135/Κανατσούλη, 2002: 191-192). Κάποτε υπάρχει και μίξη ειδών, όπως προαναφέραμε, το λεγόμενο κοινωνικό-περιπετειώδες μυθιστόρημα (Ερευνητικό Πρόγραμμα ΕΠΕΤ-2 για τη Μελέτη, Διδασκαλία και Ανάδειξη της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, 2018). Γενικά το περιπετειώδες παιδικό μυθιστόρημα θεωρείται μυθιστόρημα που στηρίζεται σε συγκεκριμένη φόρμουλα με στερεοτυπικά χαρακτηριστικά (Nikolajeva, 2005: 54-56).
Η Σφαέλλου στα δύο πρώτα βιβλία της (Θησαυρός στη Ναύπακτο, Η ώρα της αλήθειας) θίγει άμεσα θέματα που άπτονται των προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, στην οποία εκτυλίσσονται τα έργα αυτά και ειδικότερα της ανατροφής των παιδιών και της παιδικής ηλικίας (Πέτροβιτς, 1995). Σε μια Ελλάδα που μόλις άρχιζε να γνωρίζει τα οφέλη της ευρωπαϊκής ένταξης, αλλά κρατούσε παράλληλα δυνατούς δεσμούς με την παράδοση, εξελίσσεται η υπόθεση των δύο πρώτων βιβλίων. Ο Αλέξανδρος και ο Σταύρος είναι παιδιά της σύγχρονης ειρηνικής εποχής. Έχουν τα περιθώρια να διατηρήσουν την παιδικότητά τους και να χαρούν το παιχνίδι και τις αταξίες. Ο Σταύρος που και που δουλεύει για να βοηθήσει την οικογένειά του οικονομικά (ψαρεύει και πουλάει ό,τι πιάνει σε έναν ταβερνιάρη της πόλης). Ο Αλέξανδρος ζει ολότελα ξένοιαστος, ίσως και γι’ αυτό να αγαπάει περισσότερο το σχολείο και τη γνώση. Παραδόξως, περιγράφεται ως σαφέστατα πιο ώριμος από το Σταύρο.
Ο Ανδρέας ίσως μέχρι το θάνατο του πατέρα του να είχε κάποια περιθώριο για παιχνίδι και διασκέδαση με τους φίλους και τα αδέρφιά του. Ωστόσο, μετά ξεκινά ο Γολγοθάς του. αναλαμβάνει τη φροντίδα της μητέρας του και των αδελφών του ενώ παράλληλα προσπαθεί να μην εγκαταλείψει το σχολείο. Η υπόθεση θυμίζει έντονα τις ιστορίες του Τσαρλς Ντίκενς (Escarpit, 1995: 90). Πρόκειται για μια πραγματικότητα που μέχρι πρόσφατα συνέβαινε αρκετά συχνά στην ελληνική κοινωνία καθώς δεν υπήρχαν αρκετοί κρατικοί πόροι για να βοηθήσει το κράτος τους πολίτες και δεν είχαν αναπτυχθεί ιδιαίτερα οι υπηρεσίες της κοινωνικής πρόνοιας (Επιθεώρηση Εργασίας, 1956). Η παιδική εργασία αποτελούσε επίσης ένα σύνηθες και κοινωνικά αποδεκτό φαινόμενο καθώς οι οικογένειες ήταν φτωχές κι πολυμελείς με μεγάλες ανάγκες επιβίωσης, αν και υπήρχαν κάποιες δυνατότητες συνέχισης των σπουδών (Κολυβάς, 1962).
Ο Φίλιππος έχει την ατυχία να βιώνει το δράμα της φτώχιας και της ορφάνιας στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’50. Διαθέτει ικανότητες και βιώματα άγνωστα στα σημερινά παιδιά. Έχει πολύ περιορισμένα μέσα επιβίωσης και κατατρύχεται από το βασανιστικό ερώτημα τι απέγινε ο πατέρας του στον πόλεμο. Μαχητικός και επίμονος καθώς είναι θα τον αναζητήσει και θα τον βρει. Η αναζήτησή του θυμίζει και εδώ την αγωνία των ηρώων του Ντίκενς να βρουν τις ρίζες τους μέσα από δαιδαλώδεις μυθιστορηματικές διαδρομές αλλά κυρίως θυμίζει την αναζήτηση των ηρώων των κλασικών λαϊκών παραμυθιών. Οι ήρωες στα λαϊκά παραμύθια υποβάλλονται σε πολλές δοκιμασίες και ζουν ποικίλες περιπέτειες που κατά πλειοψηφία αναφέρονται σε κοινωνικές και ενδοοικογενειακές καταστάσεις (Αυδίκος, 1997: 128), ώσπου να αποδείξουν την αξία τους και να πάρουν αυτό που διεκδικούν. Ακόμη, ο Φίλιππος, όπως και οι ήρωες των παραδοσιακών παραμυθιών, επιδεικνύει ισχυρή θέληση και έχουν γερή ηθική συγκρότηση που αποτελούν δύο από τα βασικά τους στηρίγματα ώστε να φέρει την αποστολή του σε αίσιο πέρας (Πέτροβιτς, 1995: 51-63).
Οι ήρωες στα τέσσερα μυθιστορήματα της Καλλιόπης Σφαέλλου είναι αγόρια που βρίσκονται είτε στο μεταίχμιο μεταξύ παιδικής και εφηβικής ηλικίας είτε στην αρχή της εφηβείας. Συνήθως έχουν να αντιμετωπίσουν απαιτητικές κοινωνικές αποστολές όπως η φροντίδα της οικογένειας με το να γίνουν οι αρχηγοί της και η αναζήτηση του αγνοούμενου γονέα (Ανδρέας και Φίλιππος). Υπάρχουν όμως και τα αγόρια που έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν την ανεμελιά της παιδικής τους ηλικίας (Αλέξανδρος και Σταύρος). Η συγγραφέας αναφέρεται στις ρεαλιστικές συνθήκες της εποχής που έζησε και φυσικά, ακολουθεί τα αντίστοιχα κοινωνικά και ιδεολογικά δεδομένα. Έτσι, συνήθως τα αγόρια αναλαμβάνουν την κηδεμονία των μελών της οικογένειας όταν λείπει ο πατέρας. Μία συντροφιά αγοριών είναι, επίσης, πιο πιθανό να ζήσει μια συναρπαστική εξωτερική περιπέτεια καθώς η φύση των κοριτσιών θεωρείται πιο ντελικάτη. Ακόμη φαίνεται να υπάρχει ισχυρή επίδραση από το παραδοσιακό παραμύθι και την παράδοση, στα μοτίβα της οποίας στηρίζεται η συγγραφέας. Επιπρόσθετα, ανιχνεύεται κάποια επίδραση και από τα μυθιστορήματα του Τσαρλς Ντίκενς. Συνολικά, μπορούμε να πούμε πως οι ήρωες-παιδιά, όπως απεικονίζονται στα εξεταζόμενα έργα της Καλλιόπης Σφαέλλου, ανταποκρίνονται στις αντιληπτικές ικανότητες των παιδιών ηλικίας 10 ετών και πάνω, όπου απευθύνονται, αλλά και στην ανάγκη τους για ταύτιση με τον κεντρικό ήρωα καθώς διατηρούν αρκετό μεγάλο κομμάτι της παιδικότητάς τους και ταυτόχρονα αρχίζουν να μπαίνουν σιγά-σιγά στην εφηβεία και την προετοιμασία για την ενήλικη ζωή αναλαμβάνοντας ευθύνες και σκεπτόμενοι πιο ώριμα (ο Αλέξανδρος με το Σταύρο ξεκινούν κάπως απερίσκεπτα τις περιπλανήσεις και εξορμήσεις τους στο κάστρο της Ναυπάκτου, αλλά κάποια στιγμή αντιλαμβάνονται τους κινδύνους που διατρέχουν και προσπαθούν να τους αποσοβήσουν, ο Ανδρέας και ο Φίλιππος αναγκάζονται να μεγαλώσουν πιο γρήγορα λόγω των δύσκολων συνθηκών της ζωής τους, ωστόσο σαν παιδιά που είναι ακόμη πιστεύουν πολύ στο δίκιο, στην καλοσύνη των ανθρώπων και στο δίκαιο της προσπάθειάς τους).
Κατέχοντας ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους κορυφαίους μεταπολεμικούς Έλληνες συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας, η Καλλιόπη Σφαέλλου σκιαγραφεί με αξιοπιστία και αντικειμενικότητα τους χαρακτήρες των παιδιών ηρώων στο έργο της. Διατηρεί τους δεσμούς με την λαϊκή λογοτεχνία και την κλασική λογοτεχνία του 19ου αιώνα προσαρμόζοντας τις επιρροές τους στη σύγχρονη εποχή και το πνεύμα της.
(*) Η Μένη Πουρνή είναι αρχαιολόγος – φιλόλογος
ΜΕΛΕΤΩΜΕΝΑ ΕΡΓΑ
Σφαέλλου, Κ. (2002). Θησαυρός στη Ναύπακτο. 1η έκδοση 1979 εκδόσεις Μουστάκα-5η έκδοση. Αθήνα: Ψυχογιός.
Της ίδιας. (1987). Η ώρα της αλήθειας. Αθήνα: Καμπανά.
Της ίδιας. (1999). Για τον πατέρα. 1η έκδοση 1982-19η έκδοση. Αθήνα: Πατάκης.
Της ίδιας. (1996). Ο γυρισμός του πατέρα. Αθήνα: Πατάκης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αναγνωστόπουλος, Β. (1999). Τάσεις και εξελίξεις στην παιδική λογοτεχνία. Αθήνα: Εκδόσεις των φίλων.
Του ίδιου. (1990). Θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Β΄ Συζητήσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
Appleyard, J. A. (2017). Η διαμόρφωση του αναγνώστη: Η λογοτεχνική εμπειρία από την παιδική ηλικία ως την ενηλικίωση (μτφρ. Κ. Δεσποινιάδης). Αθήνα: Gutenberg.
Arbuthnot, M. H. & Sutherland, Z. (1972) Children and books, Glenview Illinois London: Scott – Foresman and Company.
Αυδίκος, Ε. (1997). Το λαϊκό παραμύθι. Αθήνα: Οδυσσέας.
Escarpit, D. (1995). Η παιδική και νεανική λογοτεχνία στην Ευρώπη: Ιστορική ανασκόπηση. (μτφρ. Σ. Αθήνη). Αθήνα, Καστανιώτης.
Επιθεώρηση Εργασίας. (1956). Τεύχος 1, έτος Α΄ , Οκτώβριος 1956, σ. 6
Ερευνητικό Πρόγραμμα ΕΠΕΤ-2. (2018). Μελέτη, Διδασκαλία και Ανάδειξη της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας (1985-1995)
Ανακτήθηκε στις 16-09-2018 από:
www.cc.uoa.gr/ptde/epet/Category/list.
Huck, C. S. & Young, D. A. (1961). Children’s literature in the elementary school. New York: Holt Rinehart and Winston.
Κολυβάς, Θ. (1962). Τα νυκτερινά γυμνάσια. Ελευθερία, 14/01/1962, σ. 5
Κανατσούλη Μ. Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας σχολικής και προσχολικής ηλικίας, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2002, σ. 191-192.
Κουράκη, Χ. (2008). Αφήγηση και λογοτεχνικοί χαρακτήρες. Τα μυθοπλαστικά πρόσωπα στο πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή (1969-1995). Αθήνα: Πατάκης.
Nikolajeva, M. (2005). Aesthetic Approaches to Children’s Literature. An Introduction. Lanham: The Scarecrow Press.
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (1995). «Ο ρεαλισμός στην παιδική λογοτεχνία» και «Στοιχεία λαϊκού παραμυθιού στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία για παιδιά» στο “Όπως και στ’ αηδόνια” – για την παιδική λογοτεχνία χωρίς ψευδαισθήσεις. Αθήνα: Πατάκης.
Της ίδιας. (2020). Μνήμη Καλλιόπης Σφαέλλου
Ανακτήθηκε στις 28/08/2020 από:
http://lotypetrovits.blogspot.com/2012/12/blog-post.html
Πληροφορίες για το βιογραφικό της Καλλιόπης Σφαέλλου αντλήθηκαν από το ομώνυμο λήμμα της Wikipedia και τη βάση της Βιβλιονέτ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου